Een cri de coeur. Zo valt het ingezonden stuk van radiomaker Frits Spits (Tijd voor Twee – KRO Radio 2) eind januari in De Volkskrant het best te omschrijven. Onder de kop ‘Weg met de formatfetisjisten op de radio’ brak Spits een lans voor ‘echte’ muziekradio, waarbij presentatoren en dj’s zelf verantwoordelijk zijn voor hun muziekkeuze in plaats van, zoals nu dikwijls, music directors, die al dan niet en petit comite en gevoed door call out research en andere non-muzikale moderne marketingtools waken over zenderprofielen, marktaandelen en luistercijfers.
‘Ik ben nu weer meer luisteraar’, zegt Spits (54), bij velen nog immer bekend als de bevlogen presentator van de veelbeluisterde ‘Avondspits’ op Radio 3, over de aanleiding voor zijn hartekreet. ‘En zo is met dat opgevallen.
Ik denk dan ‘een heleboel van die jongens draaien niet meer de muziek die ze zelf prachtig vinden’. Dat meen ik te horen en dat leidt tot een soort radio, die ik niet zo boeiend vind. Maar het is ook een optelsom van voortdurende confrontatie met onderzoeken, met formats en met colleges die buiten de programmamakers om de muziek uitkiezen.’
Een ontwikkeling die vooral na de komst van commerciele radio eind jaren tachtig en haar succesvolste exponent, Sky Radio, is ingezet. Ook de voortschrijdende techniek speelt daarbij een grote rol. Spits: ‘De computer is een goed hulpmiddel, maar hij moet niet jouw baas worden. En het lijkt erop dat de computer nu heel vaak bepaalt wat er gedraaid wordt.
Bij Sky Radio is dat ook zo: er is een bepaalde input en een bepaalde programmering, en de computer zoekt het verder allemaal uit, maar het menselijke aspect is daar al lang uit weggelekt.’
‘Frits is natuurlijk een beetje een ouderwetse man’, zegt Arjan Snijders (33), mediajournalist en maker van de ‘Roemruchte Radio Reeks’, een vergelijkend warenonderzoek van het BNN Radio 1-mediaprogramma ‘Storing’ onder radiostations, en eerder werkzaam als dj en programmamaker voor onder meer Kink FM, Talk Radio en Radio 3.
‘Als je terugleest in de archieven wat Frits vroeger allemaal niet goed vond: dat was dan een paar jaar later zo ingeburgerd dat ook hij zich er niet meer boos over maakte. Zo heeft hij heel lang tegen de computer geageerd alsof dat de dood in de pot van de radio was. Dat is natuurlijk niet zo.’ Die computer moet immers wel gevoed worden.
Door mensen die titels in bijvoorbeeld het veelgebruikte scheduling programma Selector stoppen. Een creatief proces volgens Snijders, want ‘wat de ene een goede plaat vindt voor als het dertig graden is, vindt de ander toch weer niet. Je koopt geen kant en klare databank met muziek, alleen een programma. Maar vervolgens gaan natuurlijk wel heel veel van die muzieksamenstellers, zeker bij stations die net beginnen, met het Hitdossier op de knietjes de grootste hits bij elkaar zoeken.’
De eenvormigheid wordt ook in de hand gewerkt doordat veel stations zich op dezelfde doelgroep storten, zegt marketing director Florent Luyckx (39) van platenmaatschappij Zomba, succesvol met acts als Sita, R.Kelly en Britney Spears. ‘Dat komt omdat de adverteerders allemaal graag de ‘boodschappers’ tussen de 20 en 49 jaar, met een focus op 20-34, willen bereiken. Daar zitten immers veel consumenten bij die nog geen gezin hebben en dus meer geld te besteden hebben.
Als je een commercieel station bent, wil je zoveel mogelijk uit de advertentiemarkt halen en dan is het begrijpelijk dat je meeschuift met de focus van die markt. Een voorbeeld daarvan is Radio 538: dat was echt een jongerenzender, maar daar is men is nu heel erg bewust opgeschoven naar een ouder publiek.’
De zender deed dat onder meer door voorjaar 2000 voor veel geld KRO-dj Edwin Evers weg te kopen bij Radio 3 en hem in tegenstelling tot de meeste andere jocks volledige muzikale vrijheid te geven. Een zet die zijn uitwerking niet miste op de luistercijfers. Spits is niet verbaasd: ‘Evers is een voorbeeld van iemand die vanuit de liefde voor muziek presenteert en dat hoor je.
Ik denk dat je de radio zo moet inrichten dat er kansen zijn voor dat soort presentatoren en dus moet je ze zoveel mogelijk eigen verantwoordelijkheid geven. Het zijn toch volwassen mannen?’ En, vervolgt hij, ‘muziek moet worden gepresenteerd door mensen die van muziek houden. Of je nou van Willem Duys hield of niet, dat was wel een muziekliefhebber. Die kon een prachtig verhaal houden over Frank Sinatra of Toots Thielemans. Niet echt mijn muziek, maar ik heb wel geboeid naar die man geluisterd. Het kwam uit zijn hart. Dat vind ik mooi.’
Lijken ze in het Hilversumse radiolandschap inmiddels tot een bedreigde diersoort te horen, diep in het zuiden is nog zo’n amigo de musica actief.
In Limburg bij de publieke regionale zender L1 maakt Hubert van Hoof (51) elke middag het muzikale belprogramma ‘Hallo Hubert’ plus in het weekeinde ‘Hubert On The Air’, een programma vol rootsrock en in feite een voortzetting van ‘Op Slag van Maandag’, dat hij tot eind 1991 op de late zondagavond bij de KRO op Radio 3 presenteerde en samenstelde. (Van Hoof: ‘Ik ben echt de laatste geweest die alles in eigen hand had’).
Een horizontale herstructurering van de AKN Radio 3-programma’s onder de naam ‘Station 3’ leidde tot een met kranteartikelen, boze brieven en opzeggingen omgeven vertrek. ‘I left with a screaming crowd’, zo omschrijft hij zijn aftocht uit Hilversum. ‘Dat is natuurlijk de mooiste manier om ergens mee op te houden. Alleen is het uitermate lullig en knullig hoe dat allemaal gegaan is.’ Maar: ‘no hard feelings’, de Maastrichtenaar kan immers zijn passie voor muziek heden ten dage volop kwijt in de samenstelling van zijn L1-programma. ‘Het is heel afwisselend, dat heeft te maken met de aard van het beestje. Natuurlijk heb ik een bepaald format, maar als luisteraar hoor je dat niet. En voor de rest is het gewoon luisteren, van ‘wacht even, die kan daar niet achter, we moeten even wat anders doen’. Dat is intuitie, daar zit geen wetmatigheid in. Daarom kun je ook niet zeggen dat een computer dat allemaal kan overnemen.’
Ofschoon in zijn drukbeklante middagshow Kylie Minogue en local heroes Flink uit Venlo net zo makkelijk langskomen als rockers ‘oet de ruuge tied’, de electropop van het Noorse Royksopp of Flip Kowliers rap in het Izegems, valt veel van het materiaal dat van Hoof draait in de marketingcategorie niche, in gewone mensentaal ‘muziek voor de liefhebber’. ‘Die markt wordt heel slecht bediend’, zegt Luyckx van Zomba, dat ook distributeur is van goedverkopende metal-acts als Within Temptation en Tool, en van in kwaliteitspop, world en dance gespecialiseerde labels als Rykodisc, Palm Pictures en Warp. ‘Maar dat komt omdat commerciele radio nu het grootste marktaandeel heeft. Niche staat natuurlijks haaks op commercieel, zeker voor een massamedium. De publieke omroep richt zich maar op een paar stukjes van die markt. Dat betekent gewoon dat je met een hele hoop materiaal niet naar de radio kan.’
Snijders: ‘In de jaren zeventig en tachtig had Nederland een enorme voortrekkersrol: hier braken de grote namen het eerst door en werden al heel vroeg trends gesignaleerd. Dat kwam omdat we een belachelijk bestel hadden waarbij VARA, KRO en VPRO overdag op Radio 3 dingen draaiden, waar ze nu ’s avonds en ’s nachts niet eens meer aan durven. Omdat er geen concurrentie was pikte iedereen dat.
Maar dat is helemaal verdwenen: Nederland stelt nu echt niks meer voor op de popkaart, zeggen ook de mensen uit de muziekindustrie.’ Luyckx bevestigt de teloorgang van het internationaal hoog aangeschreven muziekklimaat hier te lande, in vakkringen vaak omschreven als ’the gateway to Europe’. ‘De dj’s van nu hebben in verhouding veel minder interesse voor de muziek die ze draaien dan vroeger.
Om het even heel zwart-wit te stellen: tegenwoordig is de muziek voor de dj’s een pauzemoment in hun one-man-shows, even tussen twee conferences in. Ze zijn helemaal gefocust op het communiceren van hun personality op de radio. Het gaat er niet meer om mensen muziek te laten horen en ze daarover te informeren. En dat is logisch: als een op de zoveel platen een plaat is die je zelf nooit zou draaien, dan ontbreekt die passie.’
Er is nog een reden waarom de door Spits bepleitte koerswijziging een al enige tijd met een dalend marktaandeel kampende zender als Radio 3 niet zou schaden, zegt Snijders. ‘Vanaf september wordt de markt opnieuw verdeeld en komt er weer meer ruimte voor commerciele zenders. Dus zullen Radio 538 en Yorin FM, die het dichtst in de buurt zitten van de doelgroep van Radio 3, daar nog meer marktaandeel wegnemen.
Je kan er dus vanuit gaan dat het station over een a twee jaar een marktaandeel van 6 of 7 procent heeft. Dat is nu 9 a 10 en daarmee zit je nog in de top 5, maar eigenlijk vind ik dat als het marktaandeel onder de 10 procent komt de ondergrens bereikt is.
Naar mijn smaak kun je nu zeggen ‘we hoeven niet meer radio voor iedereen te maken’. En iedereen die het vervelend vindt om elke keer weer dezelfde platen te horen aan elkaar gepraat door jocks die alleen maar ‘dit was…., nu komt….’ roepen, die komt naar Radio 3 omdat de zender zich dan onderscheidt.’
Spits: ‘Vroeger zeiden de diskjockeys ‘welkom miljoenen!’. Dan zei ik altijd ‘wie zijn die miljoenen?’. Daarvoor maak je toch geen programma? Je maakt een programma voor iemand die met jou in de samenleving staat, een of twee of drie of vier, dat kan me niet schelen hoeveel. Daar wil ik mijn uiterste best voor doen. Het maken van een boeiend radioprogramma is een vak. Het is gewoon een vak! Dat kun je toch niet door een computer laten bedenken?’
(c) 2002 Peter Bartlema
